 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Zamek książąt mazowieckich w Czersku
Materiały zaczerpnięte (źródła różne)
Pierwotne zabudowania o charakterze rezydencjalno-obronnym na szczycie wzgórza zamkowego istniały prawdopodobnie już w XI wieku. Wzniesiony przez Bolesława Szczodrego albo Władysława Hermana gródek posiadał umocnienia drewniano-ziemne konstrukcji izbicowej, o czym dowiadujemy się z dokumentów wystawionych przez księcia Kazimierza Trojdenowicza w roku 1350, w którym to ów władca podtrzymał obowiązek wsi biskupich do budowy izbic na zniszczonym przez Litwinów grodzie czerskim. W czasach, kiedy Mazowszem rządził podły Konrad Mazowiecki, w silnie obwarowanym zamku (J. Długosz) w 1229 roku więził on Henryka Brodatego, a dziesięć lat później młodocianego Bolesława Wstydliwego: w obydwu przypadkach groźnych konkurentów do panowania na ziemi krakowskiej. Czersk spełniał wówczas funkcję książęcej kasztelanii, na czele której stał wojewoda sprawujący władzę w imieniu monarchy: w roku 1241 występuje tutaj w źródłach niejaki Mścigniew, a w 1242 wojewoda czerski Sąd. Budowę murowanego założenia łączyć można z inicjatywą księcia Janusza I Starszego. Postawiony w okresie 1388-1410 gmach wspólnie z warowniami w Ciechanowie, Makowie, Różanie, Nurze, Pułtusku, Zakroczymiu oraz Nowym Mieście bronił państewka od strony granicy krzyżackiej. Początkowo pełnił też funkcję jego stolicy, lecz zmiany polityczne i naturalne przesunięcie się koryta Wisły o kilka kilometrów na wschód spowodowały, że Janusz I na nową siedzibę wybrał prowincjonalną Warszawę, gdzie oficjalnie przeniósł swe urzędy w roku 1408. Po nim budowlę przejął wnuk Bolesław IV, a po śmierci Bolesława mieszkali w niej kolejni dziedzice z mazowieckiej linii Piastów. W międzyczasie zamek modernizowano, m.in. podwyższono wszystkie wieże.
W 1526 ziemia mazowiecka została przyłączona do Korony - objął ją król Zygmunt I Stary i następnie nadał królowej Bonie tytułem oprawy. Bona przemieszkiwała tu z upodobaniem, poleciła powiększyć i ulepszyć piwnice założone na stokach Góry Zamkowej, wprowadziła też istotne zmiany w samym zamku. Z lakonicznego opisu warowni czerskiej w 1549 roku można wnosić, że w obrębie murów na starszych fundamentach powstał wtedy niewielki murowany budynek, który stanął obok wcześniejszego domu; przed owym domem natomiast znajdował się bliżej nieokreślony, również murowany pałac. Zapewne wszystkie wymienione gmachy posiadały renesansowe ukształtowanie. W kwietniu 1656 pobite przez Stefana Czarneckiego resztki szwedzkiej dywizji schroniły się na zamku, gdzie najpierw przez dwa dni prowadziły ostrzał, a następnie wysadziły zamkowe mury i uciekły. Niedługo potem Czersk nawiedzili Kozacy oraz wojska węgierskie Rakoczego, co przyczyniło się do dalszych zniszczeń miasteczka i dewastacji warowni, zwanej już wówczas ruderą. Przeprowadzona w 1678 roku lustracja oddaje taki oto obraz: Opustoszały zamek stoi w ruinie; obronne jego mury [...] na znacznej przestrzeni - od strony wsi Tatary - leżą w gruzach; winnica zniszczona od nieprzyjaciela, czeladź zaś zamkową stanowią 3 osoby: podstarości, pisarz prowentowy oraz wrotny.... W latach 1762-66 starosta czerski marszałek Franciszek Bieliński rozpoczął tam niewielkie prace budowlane: wymurował most i od podstaw postawił gmach archiwum, lecz w konsekwencji niewiele z tego wynikło, bo już w roku 1789 mury wspomnianego budynku niebezpieczeństwem zawalenia się grożą, tak że połowa ksiąg do starszego archiwum w wieży zamkowej o dwóch piętrach będącego [...] zbyt jednak szczupłego została przeniesiona. Podczas rozbiorów warownia opustoszała, a jej późniejsze zniszczenia spowodowało użytkowanie jej jako kamieniołomu oraz składu darmowej cegły (z której wymurowano stojący po sąsiedzku kościół parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego). Pierwsze prace konserwacyjne na zamku rozpoczęto w połowie XIX stulecia. Trwały one z przerwami do końca lat 80-ych XX wieku i skutkowały zabezpieczeniem zabytku w formie trwałej ruiny.
Wzniesiony z cegły na fundamentach z kamieni polnych (otoczaków) zamek lokowano na wysokiej, sztucznie usypanej skarpie. Jego układ przestrzenny, oparty na planie dziewięciokąta częściowo miał linię dostosowaną do przebiegu średniowiecznych ziemnych wałów, w znacznej jednak części regularną. Obwód murów składał się z odcinków prostych, przy czym dwa najdłuższe, wschodni (50 metrów) i zachodni (40) biegły niemal równolegle, ciąg północny zaś (38) był względem nich prostopadły. Wysokość owych murów sięgała 8, a szerokość miejscami przekraczała 1,8 metra. W skład zamku wchodziły dwie okrągłe wieże, baszta bramna, kaplica oraz dwa murowane budynki. Od północy wznosił się, zajmując całą długość kurtyny, tzw. Wielki Dom. Była to najprawdopodobniej konstrukcja jednopiętrowa o szerokości około 10 i długości przeszło 17 metrów, w której centralne miejsce zajmowały reprezentacyjne komnaty księcia. W południowej części dziedzińca usytuowany był drugi, mniejszy budynek o nieznanym przeznaczeniu. Wewnątrz obwodu, w centrum założenia stał XII-wieczny kościół św. Piotra, pełniący później funkcję kolegiaty. Wjazd do zamku wiódł od północnego-wschodu przez dwa drewniane, opuszczane przy pomocy łańcuchów, zwodzone mosty: szerszy dla koni do bramy i wąski dla pieszych do furty. Całość otoczono fosą.
Zamek posiadał trzy wieże, które w początkowym okresie jego funkcjonowania miały prawdopodobnie tę samą wysokość, co mury obwodowe. Usytuowana w północno-wschodniej części założenia czworokątna wieża pełniła funkcję baszty bramnej. Miała ona wysokość 22 metry i plan oparty na rzucie zbliżonym do kwadratu o boku około 8,5 metra. Owa baszta podzielona była na cztery kondygnacje, przy czym dostęp do jej wnętrza wiódł drewnianymi schodkami bezpośrednio na pierwsze piętro, gdzie mieściło się pomieszczenie dla straży, wyjście na ganki i izba wrotnego z kołowrotami do obsługi mostów zwodzonych. Piętro drugie obejmowało komnatę ogrzewaną kominkiem, która przypuszczalnie służyła za mieszkanie zarządcy zamku - obok komnaty zlokalizowano nadwieszony na dwóch belkach drewniany wykusz ustępowy, prywatną latrynę burgrabiego. Kondygnacja ostatnia pełniła funkcję obronną, o czym świadczy 12 okienek strzelniczych, po 3 na każdej ze ścian wieży. Zapewne za czasów królowej Bony dobudowano piątą kondygnację w postaci drewnianych hurydycji, umożliwiających rażenie przeciwnika znajdującego się w bliskości bramy wprost z góry przy pomocy kamieni, wrzątku i in., choć przyjmuje się, że tutaj powstały one jedynie na zasadzie symbolu, mającego na celu podkreślenie reprezentacyjnego charakteru zamku. Ponadto baszta wyposażona była w dwa otwory przelotowe: ostrołukową bramę dla wozów i koni oraz furtę dla pieszych. Wspomniane otwory nie posiadały brony (kraty); ubezpieczały je ruchome fragmenty mostów zwodzonych, które w pozycji podniesionej broniły dostępu na dziedziniec.
Na południowo-wschodnim krańcu założenia obronnego znajduje się okrągła wieża południowa, zwana tu więzienną. Była to najwyższa budowla na zamku, mierzyła ok. 24 metry wysokości, a grubość jej murów w przyziemiu przekraczała 2 metry. Jak sama nazwa wskazuje, spełniała ona ważną funkcję książęcego lochu, zlokalizowanego w najniższej kondygnacji, 10 metrów poniżej poziomu otworu komunikacyjnego, przez który spuszczano więźniów i transportowano im żywność. Aby uniemożliwić trzymanym tam nieszczęśnikom ucieczkę, posadzkę wieży wykonano z potężnych głazów, zabezpieczających od dokonania podkopu. Nieznane jest przeznaczenie wyższych pięter owej budowli, prawie na pewno nie służyły one jednak celom mieszkalnym. Wieża więzienna posiadała raczej kiepskie znaczenie obronne, nie miała blanków ani hurydycji, i choć na jej najwyższej kondygnacji znajdowały się okienka strzelnicze, to szerokość murów uniemożliwiała ich skuteczne wykorzystanie. Współcześnie w połowie wysokości wieży przebito galeryjkę z murowanym pomostem, skąd zajrzeć można w mroczne wnętrze zimnego lochu. Usytuowana po zewnętrznej stronie muru obwodowego trzecia wieża, tzw. zachodnia liczyła 16,5 metra wysokości i około 9 metrów średnicy. W swym pierwotnym układzie posiadała właściwie tylko jedno pomieszczenie, pod którym znajdował się loszek dostępny przez klapę w podłodze. Przypuszczalnie w wieży tej mieścił się arsenał, a w czasach późniejszych archiwum.
W 1526 ziemia mazowiecka została przyłączona do Korony - objął ją król Zygmunt I Stary i następnie nadał królowej Bonie tytułem oprawy. Bona przemieszkiwała tu z upodobaniem, poleciła powiększyć i ulepszyć piwnice założone na stokach Góry Zamkowej, wprowadziła też istotne zmiany w samym zamku. Z lakonicznego opisu warowni czerskiej w 1549 roku można wnosić, że w obrębie murów na starszych fundamentach powstał wtedy niewielki murowany budynek, który stanął obok wcześniejszego domu; przed owym domem natomiast znajdował się bliżej nieokreślony, również murowany pałac. Zapewne wszystkie wymienione gmachy posiadały renesansowe ukształtowanie. W kwietniu 1656 pobite przez Stefana Czarneckiego resztki szwedzkiej dywizji schroniły się na zamku, gdzie najpierw przez dwa dni prowadziły ostrzał, a następnie wysadziły zamkowe mury i uciekły. Niedługo potem Czersk nawiedzili Kozacy oraz wojska węgierskie Rakoczego, co przyczyniło się do dalszych zniszczeń miasteczka i dewastacji warowni, zwanej już wówczas ruderą. Przeprowadzona w 1678 roku lustracja oddaje taki oto obraz: Opustoszały zamek stoi w ruinie; obronne jego mury [...] na znacznej przestrzeni - od strony wsi Tatary - leżą w gruzach; winnica zniszczona od nieprzyjaciela, czeladź zaś zamkową stanowią 3 osoby: podstarości, pisarz prowentowy oraz wrotny.... W latach 1762-66 starosta czerski marszałek Franciszek Bieliński rozpoczął tam niewielkie prace budowlane: wymurował most i od podstaw postawił gmach archiwum, lecz w konsekwencji niewiele z tego wynikło, bo już w roku 1789 mury wspomnianego budynku niebezpieczeństwem zawalenia się grożą, tak że połowa ksiąg do starszego archiwum w wieży zamkowej o dwóch piętrach będącego [...] zbyt jednak szczupłego została przeniesiona. Podczas rozbiorów warownia opustoszała, a jej późniejsze zniszczenia spowodowało użytkowanie jej jako kamieniołomu oraz składu darmowej cegły (z której wymurowano stojący po sąsiedzku kościół parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego). Pierwsze prace konserwacyjne na zamku rozpoczęto w połowie XIX stulecia. Trwały one z przerwami do końca lat 80-ych XX wieku i skutkowały zabezpieczeniem zabytku w formie trwałej ruiny.
Wzniesiony z cegły na fundamentach z kamieni polnych (otoczaków) zamek lokowano na wysokiej, sztucznie usypanej skarpie. Jego układ przestrzenny, oparty na planie dziewięciokąta częściowo miał linię dostosowaną do przebiegu średniowiecznych ziemnych wałów, w znacznej jednak części regularną. Obwód murów składał się z odcinków prostych, przy czym dwa najdłuższe, wschodni (50 metrów) i zachodni (40) biegły niemal równolegle, ciąg północny zaś (38) był względem nich prostopadły. Wysokość owych murów sięgała 8, a szerokość miejscami przekraczała 1,8 metra. W skład zamku wchodziły dwie okrągłe wieże, baszta bramna, kaplica oraz dwa murowane budynki. Od północy wznosił się, zajmując całą długość kurtyny, tzw. Wielki Dom. Była to najprawdopodobniej konstrukcja jednopiętrowa o szerokości około 10 i długości przeszło 17 metrów, w której centralne miejsce zajmowały reprezentacyjne komnaty księcia. W południowej części dziedzińca usytuowany był drugi, mniejszy budynek o nieznanym przeznaczeniu. Wewnątrz obwodu, w centrum założenia stał XII-wieczny kościół św. Piotra, pełniący później funkcję kolegiaty. Wjazd do zamku wiódł od północnego-wschodu przez dwa drewniane, opuszczane przy pomocy łańcuchów, zwodzone mosty: szerszy dla koni do bramy i wąski dla pieszych do furty. Całość otoczono fosą.
Zamek posiadał trzy wieże, które w początkowym okresie jego funkcjonowania miały prawdopodobnie tę samą wysokość, co mury obwodowe. Usytuowana w północno-wschodniej części założenia czworokątna wieża pełniła funkcję baszty bramnej. Miała ona wysokość 22 metry i plan oparty na rzucie zbliżonym do kwadratu o boku około 8,5 metra. Owa baszta podzielona była na cztery kondygnacje, przy czym dostęp do jej wnętrza wiódł drewnianymi schodkami bezpośrednio na pierwsze piętro, gdzie mieściło się pomieszczenie dla straży, wyjście na ganki i izba wrotnego z kołowrotami do obsługi mostów zwodzonych. Piętro drugie obejmowało komnatę ogrzewaną kominkiem, która przypuszczalnie służyła za mieszkanie zarządcy zamku - obok komnaty zlokalizowano nadwieszony na dwóch belkach drewniany wykusz ustępowy, prywatną latrynę burgrabiego. Kondygnacja ostatnia pełniła funkcję obronną, o czym świadczy 12 okienek strzelniczych, po 3 na każdej ze ścian wieży. Zapewne za czasów królowej Bony dobudowano piątą kondygnację w postaci drewnianych hurydycji, umożliwiających rażenie przeciwnika znajdującego się w bliskości bramy wprost z góry przy pomocy kamieni, wrzątku i in., choć przyjmuje się, że tutaj powstały one jedynie na zasadzie symbolu, mającego na celu podkreślenie reprezentacyjnego charakteru zamku. Ponadto baszta wyposażona była w dwa otwory przelotowe: ostrołukową bramę dla wozów i koni oraz furtę dla pieszych. Wspomniane otwory nie posiadały brony (kraty); ubezpieczały je ruchome fragmenty mostów zwodzonych, które w pozycji podniesionej broniły dostępu na dziedziniec.
Na południowo-wschodnim krańcu założenia obronnego znajduje się okrągła wieża południowa, zwana tu więzienną. Była to najwyższa budowla na zamku, mierzyła ok. 24 metry wysokości, a grubość jej murów w przyziemiu przekraczała 2 metry. Jak sama nazwa wskazuje, spełniała ona ważną funkcję książęcego lochu, zlokalizowanego w najniższej kondygnacji, 10 metrów poniżej poziomu otworu komunikacyjnego, przez który spuszczano więźniów i transportowano im żywność. Aby uniemożliwić trzymanym tam nieszczęśnikom ucieczkę, posadzkę wieży wykonano z potężnych głazów, zabezpieczających od dokonania podkopu. Nieznane jest przeznaczenie wyższych pięter owej budowli, prawie na pewno nie służyły one jednak celom mieszkalnym. Wieża więzienna posiadała raczej kiepskie znaczenie obronne, nie miała blanków ani hurydycji, i choć na jej najwyższej kondygnacji znajdowały się okienka strzelnicze, to szerokość murów uniemożliwiała ich skuteczne wykorzystanie. Współcześnie w połowie wysokości wieży przebito galeryjkę z murowanym pomostem, skąd zajrzeć można w mroczne wnętrze zimnego lochu. Usytuowana po zewnętrznej stronie muru obwodowego trzecia wieża, tzw. zachodnia liczyła 16,5 metra wysokości i około 9 metrów średnicy. W swym pierwotnym układzie posiadała właściwie tylko jedno pomieszczenie, pod którym znajdował się loszek dostępny przez klapę w podłodze. Przypuszczalnie w wieży tej mieścił się arsenał, a w czasach późniejszych archiwum.
